تعاملات و گفتمان بینادینی اسلام و مسیحیت کاتولیک، و ضرورت آن، از چشم اندازها، و رویکردهای مختلف جامعه شناختی؛ مردم شناختی؛ کلامی؛ و... قابل واکاوی است؛ که بداهتاً از حوزه فعالیت تخصصی و افق چشم انداز رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در شهر رم؛ محل استقرار واتیکان؛ مقر مقدس کاتولیک های جهان و پاپ متفاوت است؛ و رایزنی فرهنگی به عنوان نماینده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ یگانه متولی دیپلماسی فرهنگی ج.ا.ایران در ایتالیا، این تعاملات و گفتمان را در ادامه این جستار، از چشم انداز حوزه فعالیت خود؛ یعنی دیپلماسی فرهنگی واکاوی خواهد نمود.

مناسبات همه جانبه ایران و ایتالیا، بر مناسبات و ریشه های تاریخی مشترک دو فرهنگ و تمدن غنی و پرقدمت ایران و ایتالیا، فرهنگ محور است. دیپلماسی فرهنگی ج.ا.ایران در ایتالیا نیز به فراخورِ فرهنگ محور بودن این مناسبات، ارتقاء درک متقابل، با هدف تحکیم صلح و دوستی دو ملت و دولت را در دستور کار قرار داده؛ که کارایی راهبردی آن برای دیگر حوزه ها و سطوح شبکه مناسبات همه جانبه؛ نظیر مناسبات سیاسی یا تجاری، ایفای نقش پیشگام و هموار کننده راه است.

در این ساختار، و از این افق چشم انداز، سه عامل ذیل به گفتمان اسلام و مسیحیت، به عنوان یکی از ظرفیت های ارتقاء درک متقابل؛ و نیل به اهداف تالی آن در ایتالیا، کارایی راهبردی مطلوبی بخشیده است:

۱-  ایران و ایتالیا به ترتیب، از کانون های رشد و گسترش فرهنگ و تمدن های اسلامی و مسیحی بوده، و بخشی از ریشه های تاریخی و مشترکات فرهنگی سابق الذکر، به شبکه های کانونی رشد و گسترش اسلام و مسیحیت راجع است؛

۲-  مؤلفه های اسلامی و مسیحی به ترتیب، در ساختار و هنجار های فرهنگی دو کشور ایران و ایتالیا، از مؤلفه های شاخص است؛

۳-   ایران یکی از مراکز اسلام شیعی و واتیکان در قلب شهر رم، مقر مقدس مسیحیت کاتولیک؛ و محل استقرار پاپ، رهبر کاتولیک های جهان است؛ و هردو، حائز نقش نمایندگی مذهبی؛ و از این رو، دروازه گفتمانی و تعاملاتی، به شبکه گسترده ای هستند، که نمایندگی می نمایند.

تعامل و گفتمان اسلام و مسیحیت؛ به مثابه یکی از ظرفیت های ارتقاء درک متقابل، در نسبت با دو عامل نخست در ایتالیا، تعامل و گفتمانی، غالباً غیر رسمی و غیر مستقیم؛ و در نسبت با عامل سوم؛ تعاملی رسمی و مستقیم؛ در قالب گفتمان بینادینی اسلام شیعی و مسیحیت کاتولیک بوده است.

در خصوص تعاملات و گفتمان غیر رسمی و غیر مستقیم در این حوزه، ترجمه و نشر کتاب، یکی از باثبات ترین و بهره ور ترین عرصه ها  بوده؛ که بخش اعظم فعالیت ها در این عرصه به صورت خودجوش، و بخشی از آن نیز به صورت برنامه ریزی و هدف گذاری شده، در قالب حمایت از ترجمه و نشر آثار برگزیده، در قالب طرح هایی نظیر حمایت از ترجمه آثار فارسی به سایر زبان ها(تاپ) انجام یافته؛ که رایزنی فرهنگی متولی آن بوده؛ و بخش قابل توجهی، بالغ بر یکصد و شصت عنوان منشورات خود در ایتالیا را، به معرفی اسلام و تشیع از یک سو؛ و گفتمان اسلام و مسیحیت از سوی دیگر اختصاص داده؛ و ترجمه و نشر آثاری مانند "پیام های امام خمینی(ره) به پاپ و دنیای مسیحیت"؛ "حضرت مسیح(ع) و حضرت مریم(س) در قرآن"؛ "اسلام شیعی، مباحثات با هانری کُربَن"؛ "پیام به غرب، نامه مقام معظم رهبری به جوانان اروپا و آمریکای شمالی"؛ "حکمت نامه عیسی بن مریم"؛ اختصاصاً محتوای گفتمانی داشته؛ و نشست های رونمایی از این آثار نیز، فرصت مغتنمی برای زمینه سنجی تعاملات؛ و پیشبرد گفتمان، بوده است.

از دیگر رسانه های تعاملاتی و گفتمانی پیشروِ غیر رسمی و غیر مستقیم در این حوزه، رسانه سینما بوده؛ که در جریان آن،  حضور مستمر آثار معناگرای سینمای ایران در کنار آثار مشابه از دیگر کشورها، در جشنواره هایی نظیر جشنواره فیلم های مذهبی ایتالیا، با عنوان "مذهب امروز" (Religion Today)؛ که همواره با هماهنگی و پیگیری رایزنی فرهنگی انجام یافته؛ و غالبا حضور موفقی بوده؛ فرصتی برای تعامل در ترسیم چشم اندازِ هنری تنوع ادیان و مذاهب؛ و گشودن باب گفتمان؛ به ویژه در جریان نشست های هم اندیشی و نقد و بررسی؛ و کارگاه های آموزشی در حاشیه این جشنواره ها بوده است.

به نحو مشابه، برپایی نمایشگاه هایی که غالبا رایزنی فرهنگی برگزار کننده آن ها بوده؛ و آثار هنرِ معنوی ایرانی، اسلامی در شاخه هایی نظیر  نگارگری؛ خوشنویسی را در محل دانشگاه های پاپی در سراسر ایتالیا؛ یا موزه هایی نظیر موزه هنرهای شرقی شهر رم، به نمایش گذاشته نیز، به نوبه خود، به گسترش فضای تعامل و گفتمان، مساعدت نموده است.

از دیگر رسانه های غیر رسمی و غیرمستقیمِ گسترش دهنده فضای تعامل و گفتمان در این حوزه، موسیقی بوده؛ که به شکل اجرای زنده موسیقی سنتی معنوی و عرفانی ایران اسلامی، به ویژه در  محل سالن اجتماعات دانشگاه های کاتولیکی سراسر ایتالیا؛ یا اجراهای مشترک موسیقی مدرن؛ با هماهنگی و پیگیری رایزنی فرهنگی تحقق یافته؛ که به عنوان نمونه، می توان به اجرای مشترک گروه کُر  اُرکِستر سمفونی تهران و اُرکِستر جوانان جهان در کلیسای مریم مقدس شهر رم اشاره نمود.

به عنوان نمونه ای شاخص، از عرصه های نوین گسترش تعامل و گفتمان بینادینی، باید به ظرفیت های فضای مجازی اشاره نمود؛ که رایزنی فرهنگی جهت بهره گیری از فرصت ها و فعالیت مؤثر در آن، علاوه بر شبکه های اجتماعی رسمی و حمایتی و همسو، که گزیده های مخاطب شناسی شدهِ مرتبط را در آنها منتشر می نماید؛ بزرگ ترین و جامع ترین پایگاه اطلاع رسانی اینترنتی ایتالیایی زبان در خصوص ایران اسلامی را طراحی و راه اندازی نموده؛ که بخشی از آنرا به معرفی دین مبین اسلام؛ دیگر ادیان در ایران؛ و همزیستی مسالمت آمیز ایشان، اختصاص داده است.

در تکمیل فعالیت ها در همین عرصه، رایزنی فرهنگی با طراحی و راه اندازی درگاه اطلاع رسانی رخدادها و برگزاری نمایشگاه های مجازی خود، مجموعه فعالیت هایی را آغاز نموده؛ که برگزاری نمایشگاه های هنری با محتوای تعامل و گفتمان بینادینی نیز در جریان آن انجام یافته؛ که نمونه آن، برگزاری یک نمایشگاه هنر قرآنی بوده؛ که آثاری با محتوای مرتبط با بحث حاضر نیز در آن به نمایش گذاشته است.

ممنوعیت ها و محدودیت های ناظر بر فاصله گذاری اجتماعی ناشی از همه گیری ویروس کرونا در سراسر جهان، از جمله ایتالیا، بهره گیری بیش از پیش، از یکی از ظرفیت های فضای مجازی؛ یعنی  برگزاری وبینارها را به همراه داشته؛ که رایزنی فرهنگی بخشی از آنرا به برگزاری وبینارهای مرتبط به حوزه بحث حاضر، اختصاص داده؛ که به عنوان نمونه می توان به برگزاری وبینار "انقلاب اسلامی و اقلیت های دینی" اشاره نمود.

میان این سطحِ کاملاً غیر رسمی و غیرمستقیم تعاملات و گفتمان مذکور؛ و سطح کاملاً رسمی و مستقیم آن، که در ادامه به آن خواهیم پرداخت؛ سطح میانی ای از تعاملات و گفتمان در جریان است؛ که در قالب فعالیت های مستقل یا مشارکتی کرسی های دانشگاهی فعال در این حوزه، در قالب برگزاری دوره های آموزشی؛ و نشست های تخصصی؛ تحقیقات مشترک؛ اعطاء فرصت های مطالعاتی متقابل؛ تبادل استاد و دانشجو؛ دوره های دانش افزایی، تحقق می یابد.

فعالیت ها در این حوزه، ارزش راهبردی بسیار بالایی دارد؛ زیرا، بخش قابل اعتنایی از فضای معماری شده تعاملات و گفتمان بینافرهنگی اسلام و مسیحیت در ایتالیا، محصول مساعی آموزشی؛ تحقیقات؛ تألیفات؛ و تعاملات و رویکردهای گفتمانی کرسی های اسلام شناسی و مطالعات بینادینی و بینافرهنگی در این کشور است؛ که غالباً رایزنی فرهنگی نیز از آنها پشتیبانی نموده؛ و هماهنگی و پیگیری همکاری با همتایان ایرانی در این حوزه را در دستور کار دارد.

علاوه بر این، هفته های فرهنگی ای را در دانشکده های ذیربط برگزار می نماید؛ که هدف معرفی ایران اسلامی؛ تنوع قومی و مردم شناختی آن؛ ترسیم همزیستی مسالمت آمیز اقوام و پیروان ادیان؛ و معرفی چهره معاصر ایران را در دستور کار دارد؛ و به عنوان نمونه، دانشگاه کاتولیکی سالزیانا، میزبان آن بوده است. این برنامه ها، نظر به کارایی و بهره وری تعاملی و گفتمانی مطلوب، برای دانش آموزان مدارس ایتالیا در شهرهای مختلف؛ از رم گرفته تا میلان؛ و از پسکارا تا کیه تی، نیز برگزار گردیده است.

در این سطح از تعاملات و گفتمان، نشست های تخصصی با حضور اندیشمندان طرفین، همواره فرصتِ مناسبی فراهم ساخته؛ تا اساتید؛ محققین؛ و دانشجویان؛ پرسش ها؛ شبهات؛ و انتقادات خود، در حوزه های کلامی؛ عرفان و فلسفه اسلامی یا الهیات مسیحی؛ فقه و حقوق را طرح نمایند؛ که نمونه های آن پرشمار است؛ و در جریان برگزاری همایش بین المللی ابن سینا توسط مدرسه آموزش عالی پیزا؛ رونمایی از برگردان ایتالیایی کتاب مشاعر ملاصدرا، از منشورات رایزنی فرهنگی در شهر ناپل؛ برگزاری نشست مشترک وکلا و حقوق دانان ایران و ایتالیا در دانشگاه ترورگاتا شهر رم؛ و دیگر نشست ها و همایش ها تحقق یافته؛ و غالباً منجر به برقراری روابط و انعقاد تفاهم نامه هایی گردیده؛ که سطح تعاملات علمی دانشگاهی در حوزه های گفتمانی  را به نحو چشمگیر ارتقاء بخشیده است.

نظر به این که، کرسی شیعه شناسی ای در دانشگاه های ایتالیا دایر نیست؛ برگزاری دوره های شیعه شناسی در این سطح از تعاملات و گفتمان، جایگاه ویژه ای دارد؛ که یکی از شاخص ترین نمونه های در جریان آن، دوره های شیعه شناسی ای است؛ که با مشارکت و مساعدت دانشگاه جامعه المصطفی، در دانشگاه پالرمو ایتالیا برگزار می گردد.

در نهایت، رسمی ترین سطح تعامل و گفتمان مذکور، در قالب گفتمان بینادینی اسلام شیعی و مسیحیت کاتولیک در جریان است؛ که کمیسیون ارتباطات با مسلمانان در شورای پاپی گفتمان بینادینی، متولی برگزاری آن در واتیکان است.

  هسته اولیه شورای پاپی گفتمان بینادینی در سال ۱۹۶۴ م. با تأسیس دبیرخانه امور غیر مسیحیان در مقر مقدس؛ به دستور پاپ "پائولو" دوم شکل گرفت. این دبیرخانه طی دو دهه توسعه یافت؛ و در سال ۱۹۸۸ م. عنوان آن به شورای پاپی گفتمان بینا دینی تغییر یافت؛ و در نهایت، در سال ۱۹۹۱ م. به دستور پاپ "ژان پل" دوم متحول گردید.

 مطابق ساختار فعلی، این شورا متشکل از ۳۰ اسقف و کاردینال است؛ که از مشاوره ۵۰ مشاور برخوردار بوده؛ و تحت مدیریت یک رییس؛ دبیر؛ و دبیر دوم، در بخش‌های اسلام؛ آفریقا؛ آسیا، ادیان جدید فعال می‌باشد. شورا در هر یک از این بخش‌ها، کمیسیونی دارد؛ که در خصوص روابط با مسلمانان، با بهره گیری از ۸ مشاور، زیر نظر رییس؛ نایب رییس؛ و دبیر اداره می‌گردد.

دبیر کمیسیون ارتباطات با مسلمانان در شورای پاپی گفتمان بینادینی، خالد پِطرس عکاشه متولد ۱۵ دسامبر ۱۹۵۴ از کشور اردن می باشد. وی در سال ۱۹۷۸ رسماً کشیش گردید و دکترای الهیات انجیلی را در سال ۱۹۹۴ اخذ نمود. آقای عکاشه که به زبان های عربی؛ ایتالیایی؛ انگلیسی و فرانسوی تسلط دارد، از سال ۱۹۹۴ جهت  فعالیت در کمیسیون ارتباطات با مسلمانان در شورای پاپی گفتمان بینادینی دعوت به همکار ی شد و در حال حاضر،  دبیر این کمیسیون است. وی همچنین، رابط ویژه این کمیسیون با دانشگاه الازهر قاهره و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است؛ که طرف هماهنگ کننده گفتمان اسلام شیعی و مسیحیت کاتولیک در ج.ا.ایران می باشد.

رییس شورای پاپی گفتمان بینادینی، اسقف " میگوئل آنخل آیوزو گیسو"، متولد ۱۷ ژوئن ۱۹۵۲ م. در شهر "سویل" اسپانیا است. وی در سال ۱۹۸۲ م. از مؤسسه پاپی مطالعات عربی اسلامی رم، مدرک کارشناسی مطالعات عربی اسلامی دریافت نمود؛ و در همان سال رسماً کشیش شد. اُسقف "آیوزو" در سال ۲۰۰۰ م. دکترای الهیات جزمی خود را از دانشگاه "گرانادا" اخذ نمود؛ و تا سال ۲۰۰۲ م. در مصر و سودان مأمور بود. ایشان از سال ۱۹۸۹ م. پروفسور اسلام شناسی دانشگاه خارطوم؛ قاهره؛ و مؤسسه پاپی مطالعات عربی اسلامی شهر رم بوده؛ و بعدها، به سمت ریاست این دانشگاه نیز ارتقاء یافته است. وی به عنوان فعالِ گفتمان بینادینی، به کشورهای مصر؛ سودان؛ کنیا؛ اتیوپی و موزامبیک سفر نموده؛ و دو کتاب؛ و مقالات متعددی در این حوزه تألیف نموده است. ایشان از سال ۲۰۱۲ م. به سمت دبیر شورای پاپی گفتمان بینادینی منصوب؛ و پس از ارتقاء به مقام اسقفی(۲۹ ژوئن ۲۰۱۶ م.)؛ با حکم پاپ فرانسیس از تاریخ ۲۵ می ۲۰۱۹ م. رییس شورای پاپی گفتمان بینادینی شد.

کیفیت مطلوب برگزاری ادوار گذشته گفتمان بینادینی اسلام شیعی و مسیحیت کاتولیک، با مشارکت شورایی که اسقف "آیوزو" دبیر آن بوده؛ نوید بخش تثبیتِ کیفیتِ مطلوبِ فعلی این گفتمان است.

علاوه بر این، تخصص اسقف "آیوزو" در حوزه اسلام شناسی؛ که علاوه بر تحصیل؛ در آن تدریس نیز نموده؛ و ریاست مهم ترین مرکز پاپی آموزش و پژوهش در خصوص آن؛ یعنی مؤسسه پاپی مطالعات عربی اسلامی را هم برعهده داشته؛ امید به ارتقاء کیفی سطح علمی؛ و محتوایی این گفتمان را افزون ساخته است.

همچنین، آشنایی مستقیم وی با جوامع اسلامی و فرهنگ آنها، که در جریان سفرهای پرشمار تبلیغی و مأموریت‌های او در کشورهای اسلامی حاصل گردیده نیز؛ به نوبه خود، امکان اخذ رویکردی واقع گرایانه تر، از سوی مقر مقدس، در این گفتمان را، فزونی بخشیده است.

ایشان در نخستین مصاحبه مطبوعاتی پس از این انتصاب، ترویح فرهنگ گفتمان؛ احترام به حیات؛ پذیرش تفاوت و برادری را، مهمترین موضوع پیش روی شورایِ تحت ریاست خود معرفی نموده است. در ساختار ترسیمی او، گفتمان، وجه فعالانه؛ فرهنگ؛ و خردِ حاکم بر آن است.

در این رویکرد، فراسوی ایمانِ فرد فردِ پیروان ادیان، به امر قدسی، در چشم انداز درون دینی شان؛ و باور و تعهد به آموزه‌های دینی مبتنی بر آن ایمان، که محتوای اخلاقیات فردی و جمعی درون دینی شان را نیز می‌سازد؛ ضرورت تعهد اخلاقی گفتمانی ای پیش فرض گرفته شده؛ که به جای افراد، کلیت ادیان، واحدهای آن بوده که هرگز نباید؛ از سطح تحمل دیگری تنزل یابد؛ و همزیستی، سطح مثبت آن را می‌پوشاند.

فرهنگ هیجانی؛ و محتوای تعاملی این فضا، محبت است؛ که به گفته "آیوزو"؛ اخیرا در شورای جهانی کلیساها، سند "آموزش صلح" در خصوص راهکار آموزش آن، به نسل‌های بعد انتشار یافته؛ و برای ترسیم افق چشم انداز همزیستی بینادینی بر مبنای آن، بیانیه ابوظبی؛ معروف به بیانیه "برادری انسانی"، میان پاپ و شیخ الازهر به امضاء رسیده؛ که در آن، برادری میان پیروان ادیان، یگانه راه برون شد از بحران‌های جاری معرفی شده است.

فراسوی این ساختارِ گفتمانی؛ یک ساختار مشارکتی نیز میان مقر مقدس و نهادهای مرکزی؛ با رهبران دیگر ادیان در جریان است؛ که به طور نمادین، با صدور بیانیه‌های مشترک تحقق می‌یابد؛ بیانیه‌هایی که، اگر چه، شورای پاپی گفتمان بینادینی، مرجع هم اندیشی؛ ارزیابی؛ و زمینه سازیِ تدوینِ آنها است؛ اما، مرجع انعقاد شان نیست؛ و این مرجعیت؛ به ویژه از زمان روی کار آمدن پاپ "فرانسیس"، به شخص او راجع است.

با پاپ "فرانسیس"، فعالیت سیاسی مقر مقدس، به نحوی که از زمان جنگ جهانی دوم سابقه نداشته، افزایش یافته است. در ساختار این فعالیت،     موضع گیری و صدور بیانه‌های رسمی مقر مقدس از یک سو؛ و سفر؛ گفتمان؛ و صدور بیانه‌های مشترک از سوی دیگر، جایگاه ویژه ای دارد.

پاپ "فرانسیس" در انتخاب مقاصد سفر، راهبرد عدم سفر به مقاصد مناقشه برانگیز(برهم زننده تعادل ائتلافی)؛ یا سفر به چنین مقاصدی مشروط به منتج شدن به تحولات بنیادین را در پیش؛ و ابتکار عمل در امضاء بیانیه‌های گفتمانی و مشترک با دیگر ادیان را، خود به دست گرفته؛ و صدور چنین بیانیه‌هایی از طرف رهبر کاتولیک‌های جهان؛ به نمایندگی از مقر مقدس؛ نزد پیروان او می باشد.

با امعان نظر به این ساختار مشارکتی؛ و یادآوری رویکرد، به موضوع این جستار، از چشم انداز دیپلماسی فرهنگی؛ و تفکیک تعاملات و گفتمان مذکور از این چشم انداز به سطوح غیر رسمی و غیر مستقیم؛ میانی، یا همان سطح دانشگاهی؛ و سطح رسمی و مستقیم؛ نتایج مشاهدات میدانی و بازخوردها در این خصوص حاکی از آن است که:

مخاطبین تعامل و گفتمان مذکور، در سطوح غیر رسمی و غیر مستقیم، برتری کمی؛ و در سطوح میانی؛ و رسمی _ مستقیم، برتری کیفی دارند؛ و به همان میزان که ارتقاء درک متقابل در سطوح غیر رسمی و غیر مستقیم بر اذهان عمومی سرمایه گذاری می نماید؛ سطوح میانی ارزش راهبردی از حیث مستندسازی؛ تولید منبع؛ طراحیِ ساختار و روش های تعامل و گفتمان؛ ترسیم نقشه راه؛ برنامه ریزی؛ مدیریت عملیاتی؛ آسیب شناسی و ارزیابی توسط متخصصین  را داشته؛ و در سطح رسمی _  مستقیم نیز ارزش نمادین می یابد.

بر این مبنا، اگر چه تعامل و گفتمان در تمامی این سطوح، از حیث مساعدت به ارتقاء درک متقابل، بهره ور است؛ اما، نیاز به هم افزایی همپوشانه داشته؛ و به همان میزان که در پس زمینه بیگانه هراسی؛ اسلام هراسی؛ و ایران – شیعه هراسیِ جاری در جامعه میزبان، تعامل و گفتمان در سطوح غیر رسمی و غیر مستقیم ضروری است؛ از حیثِ در جریان بودن تعاملات و گفتمان های رقیب، تأمین این ضرورت، مستلزم اتخاذ آرایش رقابتی؛ و از حیث رشد فنون و فنآوری های رقیب، و ارتقاء سطح ذائقه گفتمانی، نیازمند بازنگری؛ بازسازی و تجهیز؛ و نوسازی در سطح تعاملی و گفتمانی میانی؛ و نمادین سازی در سطح رسمی _ مستقیم است.

بی شک، راهبرد این نمادین سازی در گفتمان رسمی و مستقیم اسلام شیعی و مسیحیت کاتولیک، در شرایطی که، مطابق آن چه گذشت، بیانیه‌های مشترک واتیکان با رهبران دیگر ادیان، مستقیما توسط پاپ امضاء می‌شود؛  نیازمند بازنگری جدی است؛ و به نظر می‌رسد؛  بهره وری این گفتمان، که با هماهنگی و پیگیری رایزنی فرهنگی؛ و مشارکت گسترده حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور، با مقر مقدس در جریان است؛ در دوره ریاست یک شخصیت دانشگاهی بر شورای پاپی گفتمان بینادینی، بتوانند رشد کمی و کیفی یافته؛ و از سطح نمادین سازی؛ به سطح میانی؛ یا همان سطح نظری _ راهبردی تعمیق یابد.